We kijken niet meer op van devices als iPads en smartboards in het onderwijs. Maar de manieren waarop docenten ze inzetten verschilt nogal. Is ICT handig? Ja. Maar wanneer heeft ICT nu meerwaarde?

Recente observatie
De afgelopen twee dagen heb ik op een brede scholengemeenschap meegelopen met twee klassen waar tablet-onderwijs is ingevoerd. Ik heb twaalf lessen gezien, zes lessen in een eerste klas vwo en zes lessen in een eerste klas vmbo-tl. Ik heb daarbij goed, traditioneel en degelijk onderwijs gezien. Geen ordeproblemen en docenten die hun vak verstaan.

Klassikale instructie
De docenten pasten met name klassikale instructie toe en de kwaliteit daarvan was zeker niet slecht. Na de klassikale instructie, die meestal zo’n half uur in beslag nam, werden de leerlingen aan het werk gezet. Vaak werd daarbij de methode op de tablet getoond en werden de opdrachten in het schrift gemaakt. Soms maakten leerlingen digitale opdrachten op de tablet. Het voordeel is dat de leerling dan meteen feedback krijgt en de docent de individuele voortgang per leerling kan monitoren.

Twee groepen docenten
Uit recent onderzoek van Hannelore Montreux blijkt dat de meerwaarde van de inzet van ICT in de les sterk afhankelijk is van hoe de docent deze ICT-inzet. Zij onderscheidt daarbij twee groepen docenten, instrumentele docenten en innovatieve docenten.

1. Instrumentele docenten
“Instrumentele docenten passen hun didactiek en lesopzet niet aan op het gebruik van tablets, maar erkennen wel de instrumentele meerwaarde van het device. Het computerlokaal hoeft bijvoorbeeld niet langer gereserveerd te worden en werkbladen worden niet langer gekopieerd, maar gedeeld via de tablet. Deze docenten vervullen hun rol hetzelfde als voor de implementatie van tablets, met het verschil dat de tablet het tekst- en instructieboek heeft vervangen.”

2. Innovatieve docenten
“Innovatieve docenten pakken het anders aan. Zij nemen sinds de implementatie van de tablet steeds vaker een begeleidende en coachende rol aan. Zij passen hun lessen en didactiek aan de mogelijkheden die tablets hen bieden aan. Zo wordt door deze docenten volop geëxperimenteerd met actieve leervormen. Het aanleren van hogere denkvaardigheden – zoals samenwerken, kritisch denken en sociaal en cultureel vaardig zijn – staat daarbij centraal. Het gebruik van de tablet heeft de horizon van deze docenten verbreed en hun manier van lesgeven veranderd. Ook zijn zij van mening dat het onderwijs op de schop moet om vrij baan te maken voor succesvolle implementatie van vernieuwende ict-toepassingen.”

Weinig activerende leervormen
De lessen die ik de afgelopen twee dagen heb gezien zijn volgens deze karakterisering verzorgd door instrumentele docenten. De docenten kozen overwegend voor de rol van instructeur en niet zo zeer voor de rol van coach en begeleider. Er is niet of nauwelijks gebruik gemaakt van activerende werkvormen, leerlingen werken naast elkaar maar niet samen. Er zijn tijdens het onderwijsleergesprek vooral vragen gesteld op het niveau van onthouden, er zijn geen hogere orde denkvragen gesteld. Het onderwijs lijkt vooral gericht te zijn op reproductie van kennis.

Nadruk op leerrendement beperkt meerwaarde
Het is niet verwonderlijk dat scholen massaal voor deze vorm van onderwijs kiezen. Het lijkt goed te passen bij het intensief meten en monitoren van resultaten en leeropbrengsten. De nadruk op leerrendement zie je ook terug bij het werk van de inspectie en schoolbesturen; en directies willen voorkomen dat de school als zwak of zeer zwak op de kaart komt te staan. De prioriteit ligt dan al snel bij onderwijs dat is gericht op de reproductie van kennis (learning for the test) en niet op innovatief onderwijs. De docenten kiezen daarbij voor de instrumentele rol en de meerwaarde van de tablet is dan ook beperkt.

Meerwaarde door anders lesgeven
Wil je dat de meerwaarde van het inzetten van de tablet tot zijn recht komt, dan moet je echt anders gaan lesgeven. Meer activiteit bij leerlingen leggen, meer samenwerkend leren, de buitenwereld en de actualiteit bij je les betrekken, denkvragen stellen, leerlingen zelf kennis laten construeren, meer zelfontdekkend en vraaggestuurd leren en leerlingen producten laten maken. Maar dat ga je als docent niet doen met het doel om de meerwaarde van de tablets te vergroten. Waarom zou je, ICT moet immers geen doel op zich zijn maar een middel . . .

Drie domeinen volgens Biesta
Gert Biesta, Professor of Education aan de Brunel University te London heeft een boek over de meetcultuur in het onderwijs geschreven. Op de website van Nivoz zegt hij het volgende. “In mijn boek Goed Onderwijs en de Cultuur van het Meten (2012) heb ik gesuggereerd dat de discussie over goed onderwijs er baat bij zou kunnen hebben wanneer wordt ingezien dat onderwijsprocessen altijd een invloed uitoefenen in drie domeinen. Allereerst is er het domein van de kwalificatie. Hier gaat het om de rol die het onderwijs speelt in het verwerven van kennis, vaardigheden en houdingen die kinderen en jongeren kwalificeren om iets te doen. Dit iets kan heel specifiek zijn – zoals kwalificatie voor een beroep – of meer algemeen – gekwalificeerd raken om in een complexe, multiculturele samenleving te kunnen leven.”
“Naast kwalificatie, is onderwijs ook altijd een proces van socialisatie. Hier gaat het om de wijze waarop, middels het onderwijs, kinderen en jongeren deel worden van tradities en praktijken. En weer kunnen we dit in specifieke zin denken – zoals socialisatie in een bepaalde beroepspraktijk – en in meer algemene zin – zoals socialisatie in de cultuur van de democratie. Naast kwalificatie en socialisatie werkt onderwijs ook altijd in op de persoon, dat wil zeggen, op menselijke individualiteit en subjectiviteit – een dimensie die ik in mijn werk aanduid als persoonsvorming of subjectivering.”

Innovatief lesgeven
ICT is -wat mij betreft – inderdaad een middel. Maar dan wel een middel dat meer doelen kan dienen dan het vervangen van een instructieblad. Biesta laat zien dat een meer innovatieve manier van lesgeven het mogelijk maakt om ook aan andere doelen te werken tijdens het opleiden tot het diploma. Hij noemt als andere doelen socialisatie en persoonsvorming. Socialisatie kan worden bevorderd door samenwerkend leren en de buitenwereld en actualiteit bij het onderwijs te betrekken, persoonsvorming kan worden gestimuleerd door denkvragen te stellen en de belevingswereld van de leerling bij het onderwijs te betrekken. Beide onderwijsconcepten zijn elementen van wat je kunt noemen innovatief lesgeven. Bij deze werkwijze zal de meerwaarde van de tablet volgens het onderzoek ook groter worden. Het mes snijdt dan aan twee kanten.

Een samenvatting van deze blog vind je in deze Prezi: Meerwaarde van ICT
Het boek van Gert Biesta vind je bij uitgeverij Boom/Lemma: Biesta, G.J.J. (2012). Goed onderwijs en de cultuur van het meten. Den Haag : Boom/Lemma.